Dyferencjał semantyczny

„WYKORZYSTANIE DYFERENCJAŁU SEMANTYCZNEGO JAKO METODY EWALUACJI”

DEFINICJA DYFERENCJAŁU SEMANTYCZNEGO

Dyferencjał semantyczny / semantic differential – SD / jest wielowymiarową skalą do badania postaw wobec określonych obiektów ( ludzi, zdarzeń, przedmiotów ) oraz percepcji tych obiektów. Służy do pomiaru konotacyjnego znaczenia pojęć np. szkoła, nauczyciel, przyjaciel, wagary, kłamstwo, alkohol, narkotyki itp.
Znaczenie konotacyjne rozumiane jest jako zbiór cech określanych łącznie przez daną nazwę, ale nie wyznaczających jednoznacznie zakresu tej nazwy / „jakie to jest ?” np. szkoła: duża, wesoła, nudna, straszna itp. /.
Znaczenie konotacyjne pozwala opisać dane pojęcie, ale bardziej w wymiarze emocjonalnym niż treściowym. Dlatego dyferencjał umożliwia przeprowadzenie analizy psychologicznej, której celem jest ustalenie emocjonalnego stosunku jednostki lub grupy do konkretnego pojęcia.

ZASTOSOWANIE DYFERENCJAŁU SEMANTYCZNEGO

Dyferencjał może być wykorzystany do różnorodnych celów:

• pozwala na dokonanie ilościowej oceny różnic w znaczeniu określonych pojęć dla różnych grup (np. badania nad stereotypami społecznymi),
• umożliwia określenie emocjonalnego komponentu postaw wobec różnych obiektów, np. uczniów wobec szkoły, nauczycieli, zjawisk szkolnych,
• pozwala także na określenie zmian emocjonalnego znaczenia różnych pojęć w czasie, np. umożliwia śledzenie zmian rozwojowych, niezależnych od wpływów zamierzonych,
• może być stosowany w ewaluacji różnorodnych działań zamierzonych, np. przy ocenie skuteczności programów profilaktycznych, efektów prowadzonych zajęć warsztatowych, osiągania zakładanych celów / edukacyjnych, informacyjnych, terapeutycznych itp. /,
• pozwala ocenić intensywność różnych komponentów postawy oraz jej strukturę poznawczą, a zatem może być stosowany przez nauczycieli, pedagogów, psychologów do poznania postaw uczniów wobec szkoły, nauczycieli(la), wartości ( np. dobra, sprawiedliwości ), substancji uzależniających, agresji itp.,
• może być wykorzystywany do analizy potrzeb, jest zatem użyteczną metodą w planowaniu różnorodnych działań zamierzonych,
• może z powodzeniem zastąpić ankiety i kwestionariusze,
• jest przydatny w badaniach prowadzonych wśród dzieci i młodzieży, których postawy mają często nieracjonalny, czy wręcz intuicyjny (emocjonalny) charakter,
• pozwala określić kierunek samorozwoju i samodoskonalenia osób, które zajmują się dziećmi i młodzieżą, a także wskazuje na te obszary wzajemnych relacji, nad którymi obie strony mogą twórczo popracować.

CECHY DYFERENCJAŁU SEMANTYCZNEGO

1. Nie jest metodą wystandaryzowaną „na zawsze”, nie ma stałych skal i pojęć, dobór pojęć zależy od celu badania, osób badanych i innych zmiennych np. społeczno-demograficznych,
2. Pojęcia poddawane ocenie muszą być jednoznaczne,
3. Dyferencjał może się składać z dowolnej liczby wymiarów (skal) opisujących dane pojęcie, z reguły składa się z 10 do 12 skal,
4. Jeden wymiar (skala) to para autonomicznych przymiotników np. „dobry – zły”, „smutny- wesoły”, „tolerancyjny- nietolerancyjny”,
5. Liczba stopni na kontinuum wynosi najczęściej 5 lub 7,
6. Kierunek rozmieszczenia przymiotników na skali wyznacza się losowo, niedopuszczalne jest zatem, aby przymiotniki o zabarwieniu pozytywnym były w każdym wymiarze po tej samej stronie kontinuum,
7. Dla określonych pojęć interwały na kontinuum są równe,
8. Skale /zawierające spolaryzowane przymiotniki/ stanowią względnie niezależne wymiary,
9. Badania można prowadzić indywidualnie i grupowo,
10. Badania można powtarzać,
11. Zaletą dyferencjału jest stałość znaczenia pojęć w przebiegu badania, a także łatwość powielania i odkodowywania wyników.

ZASADY KONSTRUOWANIA DYFERENCJAŁU SEMANTYCZNEGO

Konstruując dyferencjał semantyczny można stosować dwa podejścia:

• zewnętrzne – doboru przymiotników dokonuje badacz,
• intuicyjne – doboru przymiotników dokonują osoby badane, a następnie (po skonstruowaniu przez badacza dyferencjału z ich wykorzystaniem) ustosunkowują się do pojęcia na 5- lub 7- stopniowym kontinuum

Dobór pojęć i zakres ich przestrzeni semantycznej zależy od celu badań. Należy jednak pamiętać o tym, aby pojęcia były jednoznaczne i znane wszystkim osobom badanym. Przy wyborze przymiotników ważna jest częstość ich użycia w danej populacji warto więc zwrócić się do osób badanych o podanie tych określeń, którymi posługują się najczęściej do zdefiniowania znaczenia konotacyjnego pojęcia tzn. zapytać, jakich przymiotników używają, kiedy chcą powiedzieć, jaki jest np. przeciętny nauczyciel, jakie są wagary, jaki jest alkohol. Następnie prosimy o podanie przymiotników przeciwnych do tych, które wymienili. Kolejnym etapem jest skonstruowanie dyferencjału semantycznego i prośba o wypełnienie go przez osoby badane.
Aby zapobiec takim zachowaniom, jak :machinalne wypełnianie dyferencjału, uleganie tendencji do stosowania skrajnych ocen, konieczne jest, aby kolejne pary przymiotników układane były w odwrotnej kolejności znaczeniowej. Dla przykładu „SZKOŁA”

• bezpieczna / niebezpieczna
• zła / dobra
• lubiana / nielubiana
• nietolerancyjna / tolerancyjna
• przyjazna / nieprzyjazna

W badaniach prowadzonych wśród dzieci i młodzieży najczęściej używa się dyferencjału złożonego z kilku (5) do kilkunastu (12) skal opisowych. Liczba stopni na kontimuum jest dowolna, jednakże najczęściej używa się skali 7-stopniowej. Dla dzieci w wieku 10-13 lat najbardziej wskazane jest kontimuum 5-stopniowe

Przykład instrukcji najczęściej stosowanej w badaniach z zastosowaniem dyferencjału semantycznego: „ Celem tego badania jest zmierzenie znaczenia, jakie pewne rzeczy(pojęcia) mają dla różnych ludzi, przez uzyskanie ich sądów dotyczących tych pojęć na zbiorze opisowych skal. Jeżeli przypisujesz danemu pojęciu pozytywne cechy – postaw X po tej stronie kartki papieru, która zawiera te określenia w odpowiedniej kolumnie: …bardzo x …. lub średnio …x…..Jeżeli twój sąd jest negatywny – postaw X po stronie przeciwnej, w kolumnie: bardzo …y …., średnio…y …. . Przeczytaj uważnie określenia przymiotnikowe przypisane danemu pojęciu, zastanów się i zaznacz X, w tych polach, które są zgodne z twoimi przekonaniami na temat tego pojęcia”.

Osoba badana zaznacza na skali swój stosunek do danego pojęcia, a także szacuje
intensywność swojej postawy: od negatywnej (bardzo zły), poprzez obojętną (ani zły, ani dobry), do pozytywnej (bardzo dobry).

Przytoczona powyżej instrukcja może być modyfikowana w zależności od wieku osób badanych i celu badań.

ANALIZA WYNIKÓW

Uzyskane wyniki można opracowywać wykorzystując dane punktowe i procentowe. Biorąc pod uwagę dane procentowe, największą liczbę punktów przypisujemy tym określeniom,
które są pozytywne /aprobowane społecznie/ np. dobry, sprawiedliwy, najmniejszą zaś tym, które są negatywne / nie są aprobowane społecznie/ np. zły, niesprawiedliwy. Możemy stosować dwa sposoby punktacji :

I sposób:

Bardzo x: -2
Średnio x: -1
Ani x, Ani y: 0
Średnio y: 1
Bardzo y: 2

II sposób:

Bardzo x: 1
Średnio x: 2
Ani x, Ani y: 3
Średnio y:4
Bardzo y:5

Dla kontinuum 5-stopniowego stosuje się następujące kategorie opisowe: punkty od 1 do 2 (-2 do –1) określają niskie nasilenie stosunku emocjonalnego do danego pojęcia, punkty od 4 do 5(lub od 1 do 2) – wysokie nasilenie postawy, natomiast 3 punkty (lub 0) – oznaczają obojętność.

Dane wyrażone w punktach pozwalają ocenić ogólny stosunek osoby badanej do danego pojęcia. Obliczamy sumę punktów uzyskaną przez daną osobę we wszystkich wymiarach opisowych użytych do zdefiniowania pojęcia. Dzięki temu można ułożyć ranking osób od tych, wobec danego obiektu mają postawy pozytywne np. w dyferencjale 5-wymiarowym suma punktów wynosi 25. Wyniki w przedziale 5 – 9 interpretujemy jako negatywne, 10 – 19 jako przeciętne, a 20 – 25 to wyniki pozytywne / odchylenie standardowe wynosi 4 /.
Należy pamiętać, że dla profilaktyki ważne jest to, co „wychodzi” przeciętne, obojętne, ponieważ właśnie takie postawy można próbować zmieniać. Jeżeli np. stosunek emocjonalny uczniów do palenia jest obojętny, to w działaniach profilaktycznych można go zmienić na negatywny.
W opracowaniu procentowym podajemy, ile osób zaznaczyło daną kategorię semantyczną i jakie jest natężenie ich stosunku wobec danego pojęcia (pozytywne czy negatywne). W tym celu na jednym z niewypełnionych graficznych postaci dyferencjału (stosując go jako arkusz zbiorczy) nanosimy odpowiedzi osób badanych.
Analiza danych procentowych pozwala zidentyfikować :

• postawy najbardziej typowe w danej grupie
• postawy, w których osoby badane wykazują największe niezdecydowanie (procent w kategorii ani x – ani y dla poszczególnych wymiarów), te postawy świadczące o obojętności, niezdecydowaniu są ważne z punktu widzenia działań korekcyjnych, profilaktycznych, ponieważ są podatne na zmiany
• wymiary, w których postawy są najbardziej zróżnicowane (od zdecydowanie negatywnych do zdecydowanie pozytywnych), grupę charakteryzują najbardziej spolaryzowane postawy, jeżeli rozkład procentowy obejmuje całe kontinuum opisowe
• wymiary, w których badani wyrażają postawy pozytywne (dane procentowe rozmieszczone są po prawej stronie kontinuum)
• wymiary, w których kategorie są negatywne (dane procentowe rozmieszczone po lewej stronie kontinuum w zależności od rozmieszczenia par spolaryzowanych przymiotników
• wymiary, w których stosunek emocjonalny osób badanych jest zdecydowany (chociaż nie koniecznie skrajnie pozytywny czy negatywny) , w takiej sytuacji dane procentowe znajdują się w tylko jednej kategorii opisowej spośród 5 obejmujących pełne kontinuum.

Materiały przygotowała mgr Ewa Kondracka

Na podstawie:
1. Sitarczyk M.(1999),Wykorzystanie dyferencjału semantycznego do badania obrazu „szkoły” i „nauczyciela”., W : Gaś Z.B., Szkoła i nauczyciel w percepcji uczniów, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa.
2. Materiałów własnych z kursu doskonalącego n/t „Diagnoza zachowań problemowych dzieci i młodzieży.

Powrót do PORADY