Krótka charakterystyka dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym (m.p.dz.).
Pojęcie to określa „przewlekłe niepostępujące zaburzenia czynności ośrodkowego układu nerwowego, a zwłaszcza ośrodkowego neuronu ruchowego, powstałe w okresie ciąży, porodu, lub w okresie okołoporodowym” (źródło: pozycja bibliograficzna nr 6). Na skutek uszkodzenia części komórek nerwowych zawiadujących ruchem i postawą ciała doszło do niesprawności ruchowej o różnym stopniu nasilenia. Deficyt ruchowy jest podstawowym objawem m.p.dz. i dotyczy zarówno motoryki dużej jak i ruchów precyzyjnych.
W zależności od nieprawidłowości napięcia mięśniowego, wyróżnia się następujące postacie m.p.dz.:
- postać spastyczna (napięcie większe niż prawidłowe),
- postać pozapiramidowa (napięcie zmienne duże i małe, nagle zmieniające się oraz ruchy mimowolne),
- postać móżdżkowa (napięcie niskie),
- postać mieszana (złożona z dwóch lub trzech w/w postaci).
Najczęstszą postacią m.p.dz. jest zespół spastyczny charakteryzujący się wzmożonym napięciem mięśniowym w porażonych kończynach (do 80% przypadków).
Z punktu widzenia rozmieszczenia niedowładów można wyróżnić :
- monoparesis (niedowład jednej kończyny),
- hemiparesis (niedowład kończyn po jednej stronie ciała, częściej prawostronny niż lewostronny),
- diparesis (niedowład obu kończyn dolnych, zwykle połączony z minimalnymi objawami w kończynach górnych),
- triparesis (niedowład obu kończyn dolnych i jednej górnej),
- quadriparesis (niedowład wszystkich kończyn, z przewagą kończyn górnych).
Stopień niedowładu u każdego dziecka jest różny (źródło: pozycja bibliograficzna nr 3). Zaburzeniom sprawności ruchowej mogą towarzyszyć inne objawy takie jak: wady wzroku (zaburzenia ostrości widzenia, brak widzenia obuocznego, ograniczone pole widzenia, czasem upośledzone widzenie barw), wady słuchu, zaburzenia czucia. W zakresie funkcji psychicznych zauważa się: zaburzenia mowy, zaburzenia percepcji słuchowej i wzrokowej, opóźnienia i dysharmonie w rozwoju umysłowym.
Należy podkreślić, że dzieci z m.p.dz. znacznie różnią się między sobą jeśli chodzi o stopień nasilenia, różnorodność i ilość współwystępujących objawów. Są wśród nich takie, u których dysfunkcje są bardzo dyskretne i ich sprawność niewiele odbiega od sprawności dzieci zdrowych, inne natomiast są wyraźnie poszkodowane. Tak np. jeśli chodzi o sprawność ruchową, są dzieci nie chodzące, mające trudności z utrzymaniem prawidłowo głowy i pozycji siedzącej, a inne samodzielnie chodzą.
Również w zakresie koordynacji wzrokowo – ruchowej jedne mają trudności z chwytaniem przedmiotu i utrzymaniem go w ręce, inne tylko z manipulacją precyzyjną. Podobne zróżnicowanie może wystąpić w zakresie zaburzeń mowy, zaburzeń dojrzałości percepcji wzrokowej i słuchowej.
W rozwoju umysłowym także występują zróżnicowania. Badacze przyjmują, że u większości dzieci stwierdza się prawidłowy lub nieznacznie obniżony poziom rozwoju umysłowego. U pewnej ilości, ale procentowo wyższej niż w normalnej populacji, występuje niepełnosprawność umysłowa.
Podstawą leczenia dzieci z m.p.dz. jest usprawnianie ruchowe i stymulacja zaburzonych funkcji, łącznie ze stymulacją rozwoju umysłowego. Nie ma jednej doskonałej metody rehabilitacji. Ze znanych i stosowanych na całym świecie można wymienić: metoda Bobathów (tzw. NOT), metoda Wojty oraz Glenna Domana.
Nauka szkolna dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym.
Ucząc dzieci niepełnosprawne ruchowo, szkoła musi nie tylko stworzyć udogodnienia techniczne, ale też dostosować metody i tempo nauki do specyficznych właściwości rozwoju poznawczego i fizycznego takich dzieci. Niezbędne też jest wytworzenie pozytywnego klimatu wychowawczego, w którym wzajemne kontakty posłużą wszystkim: dzieciom niepełnosprawnym, zdrowym, ich rodzicom i kadrze nauczycielskiej.
Praca z dzieckiem z m.p.dz. wymaga daleko idącej indywidualizacji oraz maksymalnego uwzględnienia trudności i ograniczeń, które niesie ze sobą niepełnosprawność. Z drugiej strony należy stwarzać warunki do wydobycia i uaktywnienia wszystkich mocnych stron rozwoju dziecka. Dlatego też należy przestrzegać kilku podstawowych zasad usprawniania psychoruchowego.
- Dobre rozpoznanie i zrozumienie potrzeb dziecka, organizowanie optymalnych warunków jego nauki.
- Jednoczesne obejmowanie usprawnianiem wszystkich opóźnionych funkcji, co jest koniecznym warunkiem pełnego rozwoju dziecka. Realizacja tej zasady odbywa się w szkole przy ścisłej współpracy nauczycieli, rehabilitanta,psychologa, logopedy.
- Stopniowanie trudności tak, aby nie stawiać przed dzieckiem zadań przekraczających jego możliwości oraz wychodzić od zadań prostych, sukcesywnie zwiększając ich stopień trudności.
- Systematyczność w pracy z dzieckiem pozwalająca na utrwalenie nabywanych umiejętności i wyrabiania nawyku ćwiczenia.
- Pozytywne motywowanie ucznia – podkreślanie jego dokonań i okazywanie radości nawet z niewielkich osiągnięć.
Pracując z dziećmi z m.p.dz. nie należy zapominać o ich sferze emocjonalnej. Mogą w niej wystąpić zaburzenia związane z uszkodzeniem układu nerwowego, ale przede wszystkim związane z przebytymi przykrymi doświadczeniami i przeżyciami.
Na przykład, już we wczesnym dzieciństwie, konieczność często wielokrotnych hospitalizacji i zstania się z rodziną, zaburza poczucie bezpieczeństwa i sprzyja kształtowaniu się postawy lękowej wobec otoczenia. Zmniejsza to tolerancję na stres. Ograniczenia ruchowe mogą utrudniać, szczególnie u dzieci starszych, realizację wielu potrzeb, co rodzi frustrację, pogarsza nastrój i samopoczucie, obniża samoocenę itp.
Warto też pamiętać, że na zachowanie dziecka wpływają postawy rodziców i osób dla niego znaczących, a więc m.in. nauczycieli. Rodzice i nauczyciele nadopiekuńczy, chroniący, wyręczający we wszystkim dziecko, hamują jego inicjatywę, samodzielność, uczą rezygnacji z wysiłku, pogłębiają jego stan uzależnienia. Natomiast postawy nadmiernie wymagające kształtują zachowania pasywne lub agresywne, zmniejszają poczucie własnej wartości.
Propozycje ćwiczeń usprawniająco-rozwijających dla dzieci z m.p.dz.
- Usprawnianie motoryki, sprawności manualnej i poprawianie ogólnej koordynacji ruchów.
- Ćwiczenia dużych grup mięśniowych – stopniowe przechodzenie do ruchów bardziej precyzyjnych i kontrolowanych.
- Kreślenie dużych płynnych linii, wykonywanych całą ręką i ramieniem: » naśladowanie ruchów potrzebnych do:
- malowania ścian,
- łapania baniek mydlanych,
- zrywania owoców;
- kreślenie w powietrzu: fale morskie, lot ptaków, wiatr;
- kolorowanie dużych powierzchni: drzewo, jezioro, chmury;
- kolorowanie układów pasowych: tęcza, dywan;
- obwodzenie dużych konturów figur geometrycznych, zwierząt, postaci z bajek, itp.
- Ćwiczenia grafomotoryczne H. Tymichowej.
- „Wzory i obrazki” M. Frostig – program rozwijający percepcję wzrokową.
- Metoda „Dobrego startu” M. Bogdanowicz: rysowanie, pisanie na piasku, ryżu, pisakiem po folii.
- Ugniatanie różnego rodzaju materiałów: pluszaki, zabawki gumowe, pociskanie balonika, wyciskanie wilgotnej gąbki.
- Układanie dużych puzzli: obrazki, litery, wyrazy oraz puzzle matematyczne.
- Układanie klocków większego formatu: według wzoru, dowolnie.
- Ćwiczenia w rozpoznawaniu liniatury: rysowanie i pisanie w liniaturze od dużego formatu do kartki z zeszytu (przykładowo zał. IA, IB, IC).
- Kreślenie dużych płynnych linii, wykonywanych całą ręką i ramieniem: » naśladowanie ruchów potrzebnych do:
- Kropkowanie rysunków od lewej do prawej strony (przykładowo zał.ID).
- Wycinanie i wydzieranie papieru według możliwości dzieci.
- Rysowanie wierszyków np.
„Bałwanek”:
Nasz bałwanek, śmieszny panek,
Zrobię kulę, zrobię dwie,
Skleję i trzymają się.
Trzecia kula, oto głowa
I figurka już gotowa!
- Ćwiczenia dużych grup mięśniowych – stopniowe przechodzenie do ruchów bardziej precyzyjnych i kontrolowanych.
- Kształcenie kontroli wykonywanych ruchów. (Można wspomagać ruch dziecka poprzez prowadzenie jego ręki).
- Rysowanie i pisanie kredą po tablicy.
- Dopasowywanie kształtu klocków do wzoru np. foremki na ciasteczka, parking samochodowy, litery i cyfry z pianki, zwierzęta z pianki.
- Obrysowywanie większych figur geometrycznych, zwierząt, liter, cyfr drewnianych, plastikowych, z pianki.
- Malowanie wacikiem – dowolne i w ograniczonym polu.
- Pieczątkowanie dowolne i według wzoru.
- Łączenie linami punktów – stosowanie wzmocnień wzrokowych(przykładowo zał. IE).
- Rysowanie i pisanie po śladzie (przykładowo zał. IF).
- Labirynty (przykładowo zał. IG).
- Porównywanie podobnych obrazków – dorysowywanie brakujących elementów (przykładowo zał. IH).
- Dokończenie obrazków według własnej inicjatywy.
- Rysowanie w „tunelu” (przykładowo zał. IJ).
- Segregowanie klocków, korali, figur geometrycznych według kształtu, wielkości, koloru.
- „Wyszywanki bez igły” – kształcenie ruchów docelowych.
- Mozaika wtyczkowa.
- Magnetyczne kulki – zabawa magnesami.
- Zabawy przy muzyce rozwijające płynność i harmonię ruchów, rozluźniające mięśnie.
- Taniec rąk, nóg, głowy – klaskanie, kiwanie głową, zabawa „dyrygent” – wykorzystanie programu gimnastyki do muzyki Reginy Przyborowskiej – Wynimko pt. „Nowe rytmy”.
- „Udawanie” gry na instrumentach z podkładem muzycznym np. trąbka, pianino, flet.
- Ćwiczenia palców: pada deszcz, kwitną kwiaty, wkręcanie żarówek, idzie rak, „korona”- łączenie palców.
- Wystukiwanie na bębenku rytmów dowolnych oraz :
- na sygnał wzrokowy { mocne, słabe uderzenia }
- na sygnał słuchowy {np. gdy usłyszysz słowo na głoskę „a”}
- Powtarzanie usłyszanych rytmów na bębenku, grzechotce itp.
- Pokazywanie uczuć za pomocą mimiki twarzy: radość, smutek w odniesieniu do nastroju muzyki. Rozpoznawanie uczuć na innych twarzach..
- Zabawy manipulacyjne połączone z ćwiczeniami pamięci, poznawaniem nowych treści, rozwijaniem zdolności matematycznych, utrwalaniem ortografii.
- „TĘCZA” – utrwalanie kolorów.
- „MEMORY”- różnego typu: obrazkowe, ortograficzne, samogłoskowe, inne.
- GRY PLANSZOWE- ortograficzne, konstrukcyjne – wymyślone przez dzieci, matematyczne np. „Grzybobranie” – manipulowanie grzybkami, „Pomyśl – zdecyduj! u-ó, ż-rz, h-ch.
- DOMINA – obrazkowe, wyrazowe, liczbowe.
- GRA W KOŚCI – ćwiczenia w dodawaniu, odejmowaniu, tabliczce mnożenia. Zapisy w tabeli.
- Gry typu PIOTRUŚ manipulowanie kartami, porównywanie.
- „GACEK”- rozwijanie spostrzegawczości, ćwiczenia w mówieniu.
- „PUSSY”oraz „PALETA”- tematyczne, rozwijające koordynację poprzez manipulację klockami, ćwiczenia w czytaniu, matematyczne.
- „SUPER AS”- nakładanka matematyczna.
- „MAM!”- nakładanka utrwalająca pisownię wyrazów z „u” i „ó”.
Bibliografia
Baran J. Terapia zabawą czyli usprawnianie psychoruchowe dziecka z zespołem mózgowego porażenia dziecięcego.W-wa : Centralny Ośrode Metodyczny Poradnictwa Wychowawczo-Zawodowego M.O.i W,1991.
Bogdanowicz M., Ćwiczenia Hany Tymichowej usprawniające technikę rysowania i pisania. Gdańsk: Wydawnictwo „Topos” 1991.
Chojnacka-Szwłowska G., Sprawność umysłowa dzieci i młodzieży z zaburzeniami motorycznymi[rozprawa habilitacyjna]. Gdańsk: Akademia Medyczna, 1987.
Frostig M., Horne D., Wzory i obrazki. Program rozwijający percepcję wzrokową. W-wa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne, 1986.
Gołyszny L. D., Raz, dwa, trzy… policz ty. Zeszyt ćwiczeń do matematyki. Goleszów: Wydawnictwo „Innowacje” 1992.
Janeczko R. [red.], Kształcenie dzieci w zakładach leczniczych [praca zbiorowa]. W-wa: WSiP, 1991.
Pietniun M., Smyk. Gdańsk: Wydawnictwo M. Rożak „Andromeda” 1992.
Potapczuk-Chojecka E. Królestwo Labiryntu. W-wa: DRUKPOL 1993.
Socha R ., Łańcuch pocieszenia w Polityka nr 47, 22 listopada 1997.
